Η εντύπωση (π.χ. ηχητική, οσφρητική ή πείνας) που εισέρχεται στη συνείδηση. Οι αισθήσεις είναι τα συστήματα με τα οποία συλλέγονται και προωθούνται στο κεντρικό νευρικό σύστημα (εγκέφαλο και νωτιαίο μυελό) οι πληροφορίες που αφορούν το εξωτερικό περιβάλλον και την εσωτερική κατάσταση του σώματος.
ΑΙΣΘΗΤΙΚΟΙ ΥΠΟΔΟΧΕΙΣ Οι πληροφορίες συλλέγονται από εκατομμύρια μικροσκοπικές ανατομικές δομές (τους υποδοχείς) που βρίσκονται διάσπαρτες σε όλη την έκταση του σώματος. Οι υποδοχείς υπάρχουν στο δέρμα, στους μυς και στις αρθρώσεις, στα εσωτερικά όργανα, στα τοιχώματα των αιμοφόρων αγγείων και σε ειδικά αισθητήρια όργανα, όπως ο οφθαλμός και το έσω ους, και είναι συντονισμένοι να δέχονται συγκεκριμένα ερεθίσματα, π.χ. φως συγκεκριμένου μήκους κύματος, χημικά μόρια συγκεκριμένου σχήματος, δονήσεις ή θερμοκρασία. Όταν ερεθιστούν, εκπέμπουν ένα ηλεκτρικό σήμα. Μερικοί υποδοχείς είναι απολήξεις των μακρών ινών (νευριτών) των νευρικών κυττάρων (ελεύθερες νευρικές απολήξεις) και άλλοι αποτελούν εξειδικευμένα κύτταρα που συνάπτονται με τέτοιες απολήξεις. Το σήμα που εκπέμπει ο υποδοχέας οδεύει κατά μήκος της αντίστοιχης νευρικής ίνας και φθάνει στο νωτιαίο μυελό, στον εγκέφαλο ή και στις δύο περιοχές. Οι κυριότερες αισθητικές οδοί και οι κυριότεροι προορισμοί των αισθητικών πληροφοριών που εισέρχονται στον εγκέφαλο εμφανίζονται στο διάγραμμα.(*) Κυριότερες αισθητικές οδοί του εγκεφάλου. Από όλες τις συλλεγόμενες πληροφορίες μόνο ένα ποσοστό φθάνει στις αισθητικές περιοχές του εγκεφαλικού φλοιού (βλ. Αισθητικός φλοιός, Εγκέφαλος) και γίνεται αισθητικά αντιληπτό.
ΟΙ ΕΙΔΙΚΕΣ ΑΙΣΘΗΣΕΙΣ Στις ειδικές αισθήσεις περιλαμβάνονται η όραση, η ακοή, η γεύση και η όσφρηση. Οι υποδοχείς τους είναι συγκεντρωμένοι σε ειδικά όργανα – στον αμφιβληστροειδή του ματιού, στην ακουστική συσκευή του αυτιού, στους γευστικούς κάλυκες της γλώσσας και στην οσφρητική συσκευή της μύτης – από τα οποία οι πληροφορίες προωθούνται κατευθείαν στον εγκέφαλο με τα κρανιακά νεύρα. Μεγάλο μέρος αυτών των πληροφοριών οδεύει προς τον εγκεφαλικό φλοιό, αλλά μερικές φθάνουν και σε άλλες περιοχές του εγκεφάλου (π.χ. από τα μάτια στην παρεγκεφαλίδα, όπου χρησιμοποιούνται για τη διατήρηση της ισορροπίας).
ΕΣΩΤΕΡΙΚΕΣ ΑΙΣΘΗΣΕΙΣ ΚΑΙ ΑΦΗ Με αυτές τις αισθήσεις γίνονται αντιληπτά τα αισθήματα του πόνου, της θέσης του σώματος (ιδιοδεκτικά), της πίεσης και της θερμοκρασίας. Η αίσθηση της θέσης βασίζεται σε (ιδιοδεκτικούς) υποδοχείς των μυών και των αρθρώσεων, που συλλέγουν και προωθούν πληροφορίες για τη θέση των μερών του σώματος στο χώρο. Η αίσθηση του πόνου, μια από τις πιο πρωτόγονες, προειδοποιεί το σώμα για την παρουσία επιβλαβών ερεθισμάτων με δερματικούς και εσωτερικούς υποδοχείς. Στο δέρμα βρίσκονται πολλοί τύποι υποδοχέων. Μερικοί είναι ευαίσθητοι στην πίεση, άλλοι στην κίνηση των τριχών και άλλοι στις μεταβολές της θερμοκρασίας. Οι δερματικοί υποδοχείς αποτελούνται από νευρικές απολήξεις περιτυλιγμένες στις ρίζες των τριχών, διαμορφωμένες σε δίσκους ή περιβαλλόμενες από σειρά μεμβρανών που τους προσδίδουν τη μορφή κρεμμυδιού (τα λεγόμενα σωμάτια του Pacini). Οι διάφοροι τύποι ερεθισμού αυτών των υποδοχέων προκαλούν αισθήματα πόνου, γαργαλισμού, ισχυρής ή ελαφράς πίεσης, θερμότητας ή ψύχους. Ορισμένες περιοχές του δέρματος (στα χείλη, στις παλάμες, στα γεννητικά όργανα) έχουν μεγάλο αριθμό υποδοχέων.(*)Τα περισσότερα από τα σήματα, που εκπέμπουν αυτοί οι υποδοχείς, φθάνουν, με τα κρανιακά ή νωτιαία νεύρα και νευρικά δεμάτια του εγκεφάλου ή του νωτιαίου μυελού, στον οπτικό θάλαμο και μετά σε δύο περιοχές του αισθητικού φλοιού – τις σωματοαισθητικές περιοχές. Τα αισθήματα που γίνονται αντιληπτά σε ορισμένα σημεία αυτών των περιοχών αντιστοιχούν στα μέρη του σώματος από τα οποία προέρχονται τα σήματα που τα προκαλούν. Οι περιοχές του φλοιού που αντιστοιχούν στα χέρια και στα χείλη είναι πολύ μεγαλύτερες από εκείνες που αντιπροσωπεύουν άλλα, λιγότερο ευαίσθητα, μέρη του σώματος.
ΑΙΣΘΗΜΑ ΠΑΘΟΛΟΓΙΚΟ Δυσάρεστο, αμβλύ ή γενικά αλλοιωμένο αίσθημα, το οποίο δεν προκαλείται από εμφανές ερέθισμα (π.χ. αίσθημα καύσου χωρίς να υπάρχει θερμότητα). Τα παθολογικά αισθήματα οφείλονται σε βλάβη ή πίεση αισθητικών νευρικών οδών.
ΤΥΠΟΙ ΚΑΙ ΑΙΤΙΟΛΟΓΙΑ Οι συχνότεροι τύποι παθολογικών αισθημάτων είναι εμβοές, η υπαισθησία και/ή το αίσθημα νυγμών, μερικές φορές συνδυασμένα με πόνο και σε μερικές περιπτώσεις με αίσθημα ψύχους ή καύσου. Η νευραλγία χαρακτηρίζεται από επαναλαμβανόμενο, σύντομο, διαξιφιστικό πόνο. Λιγότερο συνηθισμένες διαταραχές είναι το αίσθημα ροής υγρού στο δέρμα, της σύσφιγξης μέρους του σώματος με ταινία ή της κίνησης εντόμων στο δέρμα (μυρμηκίασης). Από βλάβες των αντίστοιχων αισθητικών συσκευών ή νευρικών οδών μπορούν επίσης να ελαττωθούν ή να αλλοιωθούν οι ειδικές αισθήσεις (βλ. διαταραχές της Όρασης, Όσφρηση, Κώφωση, Εμβοές). Συχνό αίτιο παθολογικών αισθημάτων είναι η νευροπάθεια (βλάβη των περιφερικών νεύρων) που προκαλείται από έλλειψη θειαμίνης λόγω αλκοολισμού, σακχαρώδη διαβήτη ή δηλητηριάσεις από βαρέα μέταλλα (π.χ. μόλυβδο). Ο ασθενής παραπονείται για αιμωδίες ή αναφέρει ότι αισθάνεται να βαδίζει επάνω σε βαμβάκι. Τα περιφερικά νεύρα είναι επίσης δυνατό να υποστούν βλάβες ή ερεθισμούς από λοιμώξεις, π.χ. από έρπητα ζωστήρα, ή λόγω πίεσής τους από νεόπλασμα, που πολλές φορές προκαλεί έντονο πόνο. Άλλα αίτια βλάβης ή εκφύλισης νευρικών οδών του εγκεφάλου ή του νωτιαίου μυελού είναι οι κακώσεις της σπονδυλικής στήλης, οι κρανιοεγκεφαλικές κακώσεις, το εγκεφαλικό επεισόδιο και η πολλαπλή (κατά πλάκας) σκλήρυνση. Οι βλάβες του οπτικού θαλάμου (σταθμού αναμετάδοσης των αισθητικών οδών στο κέντρο του εγκεφάλου) μπορεί να έχουν ιδιαίτερα δυσάρεστα αποτελέσματα, π.χ. ή απλή νύξη με καρφίτσα να προκαλεί την εξάπλωση ενός αισθήματος παρόμοιου με εκείνο που προκαλή η επαφή με ηλεκτροφόρο σύρμα. Η βλάβη, τέλος, του βρεγματικού λοβού του εγκεφάλου μπορεί να οδηγήσει σε απώλεια της ικανότητας αναγνώρισης των αντικειμένων με την αφή.
ΔΙΑΓΝΩΣΗ ΚΑΙ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ Για να ανακαλυφθεί το αίτιο ενός παθολογικού αισθήματος είναι δυνατό να απαιτηθούν πολλές εξετάσεις (νευρολογικές εξετάσεις της αισθητικότητας – βλ. Αίσθημα - έλεγχος των αντανακλαστικών, εξετάσεις αίματος και ούρων και υπολογιστική τομογραφία ή αγγειοφραφία. Η πίεση ή βλάβη νευρών μερικές φορές μπορεί να αντιμετωπισθεί με χειρουργική ή διαιτητική ή άλλης μορφής θεραπεία εξάλειψης του υπεύθυνου αιτίου. Σε άλλες περιπτώσεις ο αφόρητος ανυποχώρητος πόνος ή άλλο παθολογικό αίσθημα μπορεί να εξαλειφθεί μόνο με διατομή των αντίστοιχων αισθητικών νευρικών ινών ή με αποκλεισμό τους με ενέσεις χημικών ουσιών ωστέ να παρεμποδισθεί η μετάδοση σημάτων από αυτές.
|